Mnouchkine's Th‚ƒtre du Soleil start nieuw theater-project $

Rijke stof vereist rijke middelen $

LEAD

Afgelopen weekend begon het Parijse gezelschap Th‚ƒtre du Soleil

met een omvangrijk project dat Les Atrides (CURSIEF) heet en dat

zich baseert op vier klassieke Griekse teksten van Euripides en

Aeschylos. Het project is overigens geen signaal dat de fameuze

groep van regisseur Ariane Mnouchkine, na de produkties over

Cambodja ('Sihanouk') en India ('l'Indiade') definitief af zou

zijn van het pad der twintigste eeuwse kronieken. Het plan om

een produktie over het Franse verzet tijdens de laatste

wereldoorlog te maken ('La R‚sitance') is echter nog niet ver

genoeg gerijpt. 'Les Atrides' lijkt een omvangrijke vooroefening.

Familie-drama tegen het decor van de Grote Machines, Tijd en

Historie. Loek Zonneveld zag in Parijs deel een, Iphig‚nie  

Aulis (CURSIEF). $

In het bespreekbureau van Th‚ƒtre du Soleil hangt de ouverture,

vergeeld in een exquise lijst: het affiche van The Kitchen

(CURSIEF) van Arnold Wesker uit 1968. De grote successen volgen

in de zeventiger jaren. Produkties over de cruciale jaren van de

Franse revolutie, de jaartallen als titel: 1789 (CURSIEF) en 1793

(CURSIEF), brengen het gezelschap Europese roem. Daarna komt

L'Age d'Or (CURSIEF), een cynische titel voor een rondreis van de

Derde Wereld in de Eerste. Maar feestelijk ¡s het, die twintigste

eeuwse Commedia dell'Arte in een heuvellandschap van borstelige

matten. Dan volgt de crisis: vlucht Mnouchkine's troep in haar

eigen feesten, in Sch"nmacherei? Kenmerk van iedere grote

theatermaker, van iedere grote kunstenaar: elk produkt is een

kritiek op het vorige. Th‚ƒtre du Soleil begint aan het eind van

de zeventiger 'opnieuw', maakt twee kritische monsterprodukties

over het vak theatermaken en de verleiding tot hoereren: de film

MoliŠre (CURSIEF) en de theatervoorstelling M‚phisto (CURSIEF)

(naar de roman van Klaus Mann en v‚r voor de bekroonde rolprent

van Istv n Sv bo). Daarna voert Mnouchkine haar troep opnieuw

terug naar de wortels: Shakespeare. Twee koningsdrama's (Richard

II (CURSIEF) en Hendrik IV (CURSIEF)) en ‚‚n com‚die larmoyante

(CURSIEF) (Driekoningenavond (CURSIEF)). Het project omvat in

concept zes stukken. Voltooid kan het niet worden - een

substantieel deel van de acteurs haakt af, ze houden Mnouchkine's

tomeloze aanspraken op hun energie niet meer vol. Les Shakespeare

(CURSIEF) eindigt na twee glorieuze jaren in 1984, in het

Berlijnse Sportpalast. Ik was erbij. Reisde de voorstellingen

achterna en kon er geen genoeg van krijgen. $

Uit deze Shakespeare-tijd dateren drie uitspraken van Mnouchkine

die samen het begin van een credo vormen (daar moet je overigens

met haar erg mee oppassen, ze gaat niet zo erg over

geloofsbelijdenissen). $

Een (CURSIEF) over psychologie en theater: "Die verbinding

heeft, met name in het Amerikaanse film-acteren, mooie dingen

opgeleverd. Toch hou ik er niet van. Althans niet in het theater

dat ¡k wil maken. Die vegetale blik van een acteur in de camera

of naar een ander personage, die blik met de ondertoon van: 'U

moest eens weten wat er in mij allemaal omgaat'. Ik vind dat niet

eerlijk. Wat er in je omgaat, dat moet je spelen, laten zien!" $

Twee (CURSIEF) over publiek en theater: "In de waarlijk grote

klassieke stukken, zeker in Shakespeare, richten de personages

zich tot ¢ns, het publiek. Wanneer ze wanhopig zijn, verliefd,

vrolijk of verdrietig, dan zijn w¡j het die dat als eersten te

horen krijgen. De 'vierde wand' tussen publiek en toneel bestaat

daar niet, k n daar niet bestaan." $

Drie (CURSIEF) over politiek en theater: "Daar is zoveel onzin

over beweerd. Door de 'verklaarders' vooral, de drogeerders van

een publiek dat het feest verwacht maar van deze lieden op

slogans moet hopen. Als Shakespeare spreekt over de liefde of

over de macht, dan spreekt hij in woorden die iedereen kan

volgen. Niet in cerebrale raadsels." $

Ik citeer - de eerlijkheid gebiedt het te zeggen - vanuit een

Parijse hotelkamer uit het hoofd. De teksten zijn echter

voldoende in het geheugen gegrift om deze ge‹mproviseerde

aanhalingen op te schrijven. In de kern vormen ze Mnouchkine's

'uitgangspunten'. De woorden en zinsflarden schoten ongewild weer

door het hoofd toen ik van de Cartoucherie de Vincennes door het

bos naar de metro wandelde, na de offici‰le premiŠre van

Iphig‚nie   Aulis (CURSIEF). $

* * *

Pauline Mol opent haar 'Iphigineia'-bewerking voor kinderen

(Ifiginea - koningskind (CURSIEF), 1989) met een beschrijving van

auteur Euripides: "Hij was zo oud dat hij van kinderen hield."

Een treffende beschrijving. Euripides is ruim over de zeventig

wanneer hij ongeveer in 407 voor onze jaartelling begint aan de

opdracht om een van de meest gezongen legendes van zijn land - de

offering van Iphigineia van Argos te Aulis - te ontdoen van haar

moralistische luister. De dichter is niet alleen oud, verbannen

(van Athene naar Macedoni‰) maar ook ontgoocheld. Hij staat dicht

bij een kinderlijke, standvastige en stampvoetende boosheid.

Evert Straat schrijft in de introductie op zijn vertaling van het

stuk dat de veerkrachtige,energieke tekst uitsluitend en alleen

handelt over menselijk, volwassen bedrog, onder de schone schijn

van een hoog doel. $

De fabel - voor wie het vergeten was - gaat ongeveer zo. De

Griekse troepen liggen in de haven van Aulis voor anker om naar

Troje uit te varen, teneinde daar de geschaakte Griekse vrouw

Helena terug te halen. Er is echter geen wind (of teveel

tegenwind, daarover spreken de personages elkaar tegen). Een

ziener (afgeschilderd als een ordinaire bedrieger, maar goed,hij

¡s ziener) heeft uitgesproken dat de elementen (de natuur, de

goden) hun verzet tegen de uitvaart van de oorlogsvloot slechts

opgeven wanneer generaal en prins Agamemnon zijn jongste dochter

Iphigineia offert. Onder het voorwendsel van een voorgenomen

huwelijk van haar met ene Achilles, lokt de generaal zijn dochter

naar Aulis. Maar hij krijgt spijt en schrijft een brief waarin

hij het 'huwelijk' uitstelt. Onder die spanning begint het

stuk,met de meest geaarde openingszin van de Griekse tragedie-

traditie: "Hee, oude! Kom buiten hier voor mijn tent!" (In de

Franse versie, ritmischer en gespierder: "H‚, l…, vieil Homme,

devant cette maison,/ Viens.") De oude man is Agamemnon's slaaf,

hij wordt erop uitgestuurd om de brief met spoed in Argos te

bezorgen. $

Aankomen zal-ie nooit. Agamemnon's broer, Menelaos (belanghebbend

in de uitvaart van de vloot want de geschaakte dame is zijn

echtgenote) onderschept brief en slaaf en pepert vervolgens de

generaal met harde, politieke argumenten - die veel weg hebben

van Creon's Realpolitik tegenover Antigone - de waarheid in:

Agamemnon wou zo graag het leger leiden, dat schept

verplichtingen.En bovendien had hij zijn dochter al afgeschreven.

Met de komst van Iphigineia, vergezeld (en d  r had de generaal

niet mee gerekend) door haar moeder Klytaimnestra, begint het

drama zich beslissend te ontrollen. Zeker als de fake-huwelijks-

kandidaat Achilles,een soort gesjeesde krachtpatser met een

morrende achterban (zijn troepen willen naar huis) in het spel

komt. Het stuk eindigt in de omslag van het titel-personage zelf,

een omslag die talloze filologen en andere exegeten voor raadsels

heeft gesteld: Iphigineia beslist zelf dat ze geofferd w¡l

worden. In de apocriefe, omstreden en daarom vaak niet gespeelde

laatste honderd regels van de overgeleverde tekst, vertelt een

boodschapper dat de godin die het offer eiste (Artemis) het

meisje op het moment suprˆme (CURSIEF) verving door een hinde. $

De handeling wordt becommentarieerd door een koor van jonge

vrouwen die van ver (Chalkis) komen en ook voortdurend worden

aangesproken als 'vreemdelingen'. De dames openen met opgewonden

verhalen over de vlootschouw - die als Sail-reportage niet

misstaat. Daarna moduleert hun commentaar van schuchtere

verbazing, via huiverende observatie tot pure geschoktheid over

de meedogenloosheid van het gekwadrateerd bedrog. Een paar jaar

terug schrapte Sam Bogaerts (tot woede van velen) bij Toneelgroep

Amsterdam weliswaar de teksten maar handhaafde het koor: als een

troep argeloze dagjesmensen, zojuist met Holland International

gearriveerd voor Sail-Aulis en hun dagjestrip eindigend in

hopeloze cri-de-coeurs tegen de protagonisten: eentje begon

Agamemnon op het hoogtepunt van de handeling zelfs voor fascist

uit te schelden. $

* * *

Dat is voor een regisseur als Mnouchkine te wild. Zij ensceneert

de integrale tekst. In een - voor zover ik kan beoordelen (ik ken

geen Grieks) - heldere, in ieder geval ritmische,muzikale

vertaling. Voorbeeld. In de wonderlijke openingsmonoloog van

Agamemnon (waarin de hele voorgeschiedenis in minder dan geen

tijd glashelder uit de doeken wordt gedaan) zit een fraaie

wending: het moment waarop de generaal zich de huwelijkskeuze van

de schone Helena herinnert. Daar immers ligt de gruwelijke

lotsverbondenheid van Agamemnon met het ontvoerings-avontuur van

Helena. Evert Straat vertaalt de wending als volgt: "Zij koos -

en had zij hem maar nooit genomen - Menelaos." Het duo Jean en

Mayotte Bollack doet het zo: "Elle choisit d'epouser comme jamais

elle n'aurait d– fair,/ Elle choisit M‚n¢las." Het raffinement

schuilt in het herhaalde:'zij verkoos'. $

Ander voorbeeld. Moeder Klytaimnestra bezweert de lefgoser

Achilles iets voor haar en haar dochter te doen. Straat

vertaalt: "Houdt U de hand ons boven 't hoofd,/ In Uw moed ligt

onze redding, in uw weig'ring ondergang." Het duo Bollack: "Si

toi tu as l'audace de tender/ Ta main sur moi, nous sommes

sauv‚s. Sinon, nous ne sommes pas sauv‚s." Ook hier de herhaling

(gered/niet gered) die de kracht van de tekst doorzichtiger

maakt. Nogmaals, tot een oordeel over de betrouwbaarheid van de

vertaling ben ik niet bij machte, theatraal werkt ze in ieder

geval perfect. Ook en vooral voor de stijl van Mnouchkine's

regie. $

De acteur John Gielgud antwoordde, gevraagd naar zijn

omschrijving van het begrip 'stijl' ooit: "Weten in welk stuk je

staat". Dat weet de artistiek leidster van Th‚ƒtre du Soleil

heel goed. Haar repertoire-keuze is - voor zover niet bestaand

uit speciaal voor de groep geschreven materiaal - langzaam maar

zeker ook een deel van die stijl geworden. Vooreerst, de Grote

Grieken schreven hun teksten voor een publiek van soms tien tot

twintigduizend toeschouwers. Per voorstelling. Die omstandigheid

laat in de uitvoering nauwelijks nuancering toe, vereist eerder

scherpe stilering. De teksten worden gepresenteerd, neergezet.

Welnu, de presentatie (CURSIEF) van een rol eerder dan zich

inleven is, zoals gezegd, een typisch kenmerk van de Soleil-

stijl. Curieus genoeg, of juist tekenend, sluit die stijl aan bij

de traditie van het spreek-zeg-zang-theater uit de Franse

achttiende eeuw (die Mnouchkine in de film MoliŠre (CURSIEF) nog

zo briljant imiteerde en parodieerde). Alleen, op de 18de eeuwse

podia wilden de bepruikte beertjes nog wel eens (wel zeer vaak,

als we Diderot mogen geloven) in een lawine met emoties uit de

bocht en bezijden de tekst schieten. Hier niet. De acteur st  t

(ik ken nauwelijks een gezelschap waar de acteurs zo gegrondvest

spelen als bij 'Soleil') en deelt primair het publiek en soms

(meestal via het publiek) de mede-personages mede wat er door

hem of haar heengaat. Die 'stijl' is in zijn oer-vorm ingezet bij

de produktie van M‚phisto (CURSIEF), be‹nvloed door de Japanse

Kabuki-traditie ver doorgezet bij de Shakespeares en verder eigen

gemaakt in 'Sihanouk' en de voorstelling over India. Nu is ze een

vormvast deel van de theatrale traditie die 'Soleil' aan het

opbouwen is. De acteurs zijn in de ware zin des woords vertellers

en performers geworden. Herkenbaar door hun 'masker' (in

'Iphig‚nie' met name bij de mannen een soort iconografische

afdrukken van de Griekse theatermaskers zoals we die kennen van

afbeeldingen op vazen), herkenbaar in hun houding, herkenbaar in

hun tekstzegging. Als (CURSIEF) ze al iets illustreren (‚‚n enkel

extra gebaar, wending van het hoofd, tot en met een lichte

zenuwtic) dan kun je ervan op aan dat het om een voor het

personage tekenend moment gebeurt. De regie is op een

vergelijkbare wijze van een massieve vorm-vastheid, staat slechts

enkele kleine explosies van ontroering toe. Die zijn dan ook

prachtig: de opkomst van Iphigineia, vastgeklampt aan haar vader;

de manier waarop ze voor haar leven vecht; de wijze waarop ze

haar 'omslag' inleidt; de smeekbeden en vervloekingen van

Klytaimnestra; de wijze waarop het personage van Achilles een

beetje schlemielig door de handeling banjert (net als in de

Griekse uitvoeringstraditie een dubbelrol met Agamemnon, hier een

wonder van precizie door Simon Abkarian (CURSIEF)). $

Evert Straat noemt Iphigineia in Aulis (CURSIEF) in de eerder

gememoreerde inleiding bij zijn vertaling "Euripides'

Macedonische Sacre du Printemps". Die omschrijving zal Mnouchkine

niet kennen. Maar ze heeft haar wel ge‰nsceneerd. Iphigineia wil

dansen, ze danst meerdere malen een klein dansje en ze danst

zich uiteindelijk de dood in. In zo'n detail wordt heel

Mnouchkine's 'concept' doorzichtig. Iphigineia's wil tot dansen

staat voor plezier, liefde, aandacht,warmte. Heel haar omgeving

(ook haar moeder, behept als ze is met haar haat tegen zus

Helena) is met h‚le andere dingen bezig. En Iphigineia moet,

z¢nder plezier, liefde, aandacht en warmte, mee doen met die

andere dingen. Wat haar rest is de dans, die pakt men haar niet

af, dat doet ze dus als laatste klein ding voor de dood.Nirupama

Nityanandan (CURSIEF) maakt van die dans een klein wonder. Samen

met het koor van de 'vreemde vrouwen' uit Chalkis. $

Dat koor is een curieus element in de voorstelling. Tegenover de

sterk gecorsetteerde politici uit het legerkamp en de broze

eenvoud van Klytaimnestra en Iphigineia, staat een soort

Internationaal Folkloristisch Danstheater, een mengeling van

Balinese,rituele dans en Griekse boeren-deernen die nog maar eens

de Driekusman op zijn Grieks inzetten. Het werkt prachtig. Ze

zijn een vrolijk Fremdk"rper, eerst buiten de handeling en

geleidelijk deel eraan, zoals Euripides in zijn tekst

voorschrijft. De aanhoudende, onnatuurlijk aandoende en

overijverige vrolijkheid van hun choreografie is een fraai (en in

de slot-scenes schrijnend) contrast met de handeling van het

drama. Dit koor vertegenwoordigt ook dat  ndere onmisbare

ingredi‰nt van Mnouchkine's ensceneringen: de lichtheid, de

humor, de ijle relativering, het feest. Hier: een verstoord

feest. De mate van verstoring is scene voor scene af te lezen aan

de echo's van verschrikking op het gelaat van de koorleidster,

tevens enige spreektster van het koor, Catharine Schaub

(CURSIEF). Zij is daarin werkelijk zeer mooi. Alles van de

eindeloze varianten aan warmte die het Th‚ƒtre du Soleil en

Ariane Mnouchkine uitstralen, zit volop in haar aanwezigheid. $

* * *

"De zeldzaam rijke stof eist rijke middelen" schrijft Straat in

zijn 'Iphigineia'-inleiding. Dan gaat het over de tekst:

Euripides haalt volgens de vertaler veel overhoop en trekt

daarvoor ook grote en rijke po‰tische registers open. $

In alle soberheid sluit Mnouchkine's regie daarop aan. Ook het

speelvlak (net als bij L'Indiade (CURSIEF) gemetseld) is kaal en

blijft dat. Bij de ingang van het auditorium treft de verbaasde

toeschouwer wonderlijke, diepe groeven aan. In deze

archeologische putten rijzen sculpturen (van de hand van Erhard

Stiefel) op: beeldengroepen, recht geplaatst, in rijen, een enkel

beeld licht gekanteld. De muziek van Jean-Jacques Lemˆtre

(CURSIEF) is monumentaal, slechts enkele elektronisch versterkte

en niet live uitgevoerde passages detoneren. Maar de grondtoon

van alles is: eenvoud. $

Wanneer het licht dooft over de in onmacht gevallen moeder

Klytaimnestra (een fraaie rol van Juliana Carneiro de Cunha

(CURSIEf)), dan vermoeden we, w‚ten we dat zij het is die in de

volgende fase van het verhaal een beslissende, een fatale rol

zal spelen: de wraak van de moeder op de vader, tien jaar later,

zoals geschreven door Aeschylos in Agamemnon (CURSIEF). Over het

geheel steekt er een wonderlijke humor en zachtheid in deze

Iphig‚nie   Aulis (CURSIEF). Maar het voorgevoel van het

vreselijke dat nog volgt op deze zinloze kindermoord, het is

zuiver voelbaar. Wordt vervolgd! $

LOEK ZONNEVELD

Voor de volledigheid: ook Agamemnon (CURSIEF) werd bekeken, en

wel in de eerste publieks-confrontatie. Daarover past echter op

dit moment nog zwijgen: ook in Nederland wordt als regel niet

over try-outs geschreven. $

Het speelplan voor december en januari is - wijzigingen

voorbehouden - als volgt:'Iphig‚nie' op 1,8,15,22,29, december en

op 5,11,12,19,26 januari (verschillende aanvangstijden). $

In combinatie met 'Agamemnon' wordt 'Iphig‚nie' ook nog gespeeld

op 2,9,16,23,30 december en op 6,13,20 en 27 januari. $

Het telefoonnummer van Th‚ƒtre du Soleil is 09/33/1/43742408. $